سیاوش و افراسیاب
افسانه ی ساخت دژ ارگ
ارگ شکوهمند، که به عنوان قلعه ای نظامی در خدمت تمام حکمرانان بخارا بوده است، تاریخچه و افسانه های خود را دارد. ارگ، در لایه های باستان شناسانه ی اوایل دوران مشترک، بر بقایای آبادی هایی بنا شده است که در عمق بیست متری در زیر ارگ قرار دارند. ارگ، بعد ها بارها و بارها تخریب و مجددا ساخته شد. در منابع تاریخی (تاریخ بخارا نوشته ی ابوبکر تاریخی)، ارگ با نام کهندژ شناخته می شود.
طبق افسانه ها، ارک توسط قهرمان افسانه ای، سیاوش، ساخته شد که به دختر شاه توران، بنیانگذار افسانه ای سمرقند، افراسیاب، ازدواج کرد. افسانه ی سیاوش و افراسیاب در بسیاری از منابع قرون وسطایی، بر اساس داستان های قومی، گفته شده است. این افسانه همچنین در اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان که به قرون ۶-۷ پیش از میلاد بر میگردد، ذکر شده است. تمام این منابع، افسانه ی زیر را می گویند. سیاوش، پسر شاه ایران کیکاووس و زنی اسیر از خانواده ای سلطنتی از توران، بود.
کیکاووس پس از مرگ همسرش، با سودابه که در عشق سیاوش می سوخت، ازدواج کرد. وقتی ملکه دریافت که سیاوش علاقه ای به او ندارد، خشمگین شد و او را نزد پدرش بدنام کرد. کیکاووس، سخت همسرش را باور کرد و پسرش را از ایران بیرون انداخت. و سیاوش به توران رسید، قلمرویی متخاصم که افراسیاب بر آن حکمرانی می کرد. سیاوش در دربار با فرنگیس، دختر زیباروی افراسیاب، ملاقات کرد و دیوانه وار شیفته ی او شد. افراسیاب مخالف این ازدواج بود و تصمیم گرفت مخفیانه سیاوش را وادار به نپذیرفتن فرنگیس کند (بی دلیل نیست که در اوستا، افراسیاب را «میریا» می نامند که به معنای فردی موذی و فریبکار است). او شرطی ناممکن برای سیاوش تعیین کرد: اگر او خواستار ازدواج با یک شاهدخت است، باید قصری بنا کند که به اندازه ی پوست یک گاو نر باشد. سیاوش حتی از او نیز زیرک تر بود. او پوست را به رشته های نازک قطعه قطعه ، آن ها را به یکدیگر متصل و در این محدوده قصری را بنا کرد. بدین ترتیب سیاوش با زیرکی افراسیاب را شکست داد و قلعه ای با شکوه به نام کنگ دژ (یا کهندژ در منابع پارسی) ساخت که بعدها به ارگ مشهور شد.
در ادامه سیاوش سرنوشتی غم انگیز داشت. افراسیاب نتوانست شهرت او را بپذیرد و با صدور فرمان قتل وی، به او خیانت کرد. با این وجود، عدالت پیروز شد و طبق افسانه ها، افراسیاب به وسیله ی نوه ی خود، پسر سیاوش و فرنگیس، کیخسرو، یکی از شاهان افسانه ای ایران، مجازات گردید.
