بی‌بی خانم و معمار گستاخ

نام مسجد بی‌بی خانم بسیار شاعرانه و همچنین افسانه‌ای است که این نام مرتبط با ساختار آن است. بر طبق افسانه‌ها این مسجد توسط همسر مورد علاقه تامرلان، بی‌بی خانم، به افتخار بازگشت وی از سفری به کشور هند بنا شده شد. بنا به قصد و نیت وی، اینطور طرح‌ریزی شده بود که این مسجد مجلل‌ترین اثر سمرقند باشد. معماری که ساخت مسجد را رهبری و هدایت می‌کرد، دیوانه‌وار عاشق ملکه زیبا شد و اتمام کار را به هر شکل ممکن به تأخیر انداخت. بی‌بی خانم از این تاخیر خشمگین شد، زیرا بازگشت تیمور بسیار نزدیک بود و ساختمان هنوز آماده نشده بود. هنگامی‌که ملکه از معمار خواست تا در ساخت مسجد عجله کند، معمار شرطی را اعلام کرد مبنی بر اینکه اگر ملکه به وی اجازه دهد او را ببوسد، ساختمان به موقع آماده خواهد شد.

در پاسخ، ملکه به یکی از خدمتکارانش دستور داد تخم‌هایی را بیاورد که با رنگ‌های مختلف، رنگ‌آمیزی شده بود و به معمار گفت: “به این تخم‌ها نگاه کنید. همه آنها فقط از بعد بیرونی متفاوت هستند اما داخل همه آنها یکسان است. در مورد زنان نیز همینطور است! من می‌توانم هر کدام از بردگان خود را به انتخاب شما، در اختیارتان قرار دهم”. سپس معمار درخواست کرد تا دو لیوان بیاورند، یکی از آنها را با آب و دیگری را با شراب سفید پر کرد و به ملکه گفت: “به این لیوان‌ها نگاه کنید. آنها در ظاهر یکسان هستند اما اگر من محتوای یکی از این لیوان‌ها را بنوشم، چیزی احساس نخواهم کرد، و اگر محتوای دیگری را بنوشم، من را می‌سوزاند. عشق نیز دقیقاً به همین شکل است.”

ملکه مجبور بود با شرایط معمار بی‌شرم موافقت کند، اما بوسه او چنان گیرا بود که اثری درخشان روی گونه لطیف بی‌بی خانم برجای گذاشت. تیمور از سفر موفقیت‌آمیز خود از هند بازگشت. او از هدیه همسرش شادمان و مشعوف شد: مسجد جامع مجللی که توسط معمار در زمان مقرر به اتمام رسید، اما او نمی‌توانست به اثر بوسه روی لپ همسر محبوبش بی‌توجه باشد.

مشخص نیست که در پایان داستان چه اتفاقی افتاد. براساس یک روایت مشهور، تامرلین معمار را کشته و دستور داده است تا وی را در آرامگاهی زیرزمینی دفن کنند، جایی که تامرلین کتابخانه خود را در آنجا بنا نهاده است. پس از مرگ تامرلین، كتابخانه به اولوگبك منتقل شد، که وی كتابخانه را بزرگتر كرد، اما پس از مرگ او کتابخانه نیز از میان رفت.

این افسانه را می‌توان با حقایق واقعی مقایسه کرد. همسر اول تامرلین، سارا ملک خانم، با اجازه شوهرش تصمیم به ساخت مسجدی در مجاورت بازار گرفت. مسجد بی‌بی خانم همزمان با ساخت مدرسه ساخته شده است که توسط شخص تامرلان طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی شده بود. به منظور مجلل‌تر نشان دادن مسجد بی‌بی خانم در مقایسه با مدرسه تمرلان، ملکه به معماران دستور داد بلندترین بنای شهر را برپا کنند. اما خطایی در پروژه منجر به تخریب تدریجی ساختمان شد. امروزه مسجد بی‌بی خانم یکی از مشهورترین مکان‌هایی است که توسط گردشگران بازدید می‌شود. این بنا، دو سال پیش به صورت جزئی و غیرکامل بازسازی شده است.